Ұлы Ұстаз Ахмет Байтұрсынұлы тек ғылыми шығармашылықпен, ағартушылықпен шектелмей, отарлық қамытта тұншыққан халқының елдігін жаңғырту жолына да көп күш-жігерін жұмсады. Ол бүгінде өзіміз Алаш деп атап жүрген қазақ ұлт-азаттық қозғалысының бағдарламасы іспетті құжатты – атақты Қоянды петициясын жазды. Қозғалыс мүддесі үшін терең де жан-жақты жұмыс жүргізген, халықтың «көзі, құлағы, тілі» бола білген «Қазақ» газетін шығарды. Монархия құлаған жылғы алғашқы қазақ съезінің жұмысын басқарды. Екінші Жалпықазақ съезінде Алаш автономиясының құрылуына атсалысты. Оқу комиссиясының төрағалығына сайланды. Азамат соғысының шырғалаңдары кезінде басқаруды оңтайландыру мақсатымен екі бөлім құрылғанда, Алаш-Орданың Шығыс бөліміне қарасты Торғай бөлімшесінде істеді.
Алаш-Орда атынан совет үкіметімен келіссөзге барды. Нәтижесінде ол Ресей Федерациясының Халкомкеңесі құрған Қазақ өлкесін басқару жөніндегі әскери-революциялық комитеттің құрамына енгізілді.
Қазревком құрамында өлкенің советтік автономиясын дайындау ісіне белсене кірісті. Қазаққа азаттық әпереді дегенмен сеніммен большевиктер партиясы қатарына кірді. Бүкілресей Орталық Атқару Комитетінің мүшелігіне сайланды.
Бірақ жақынырақ білген сайын совет өкіметінің қазақ ішіндегі іс-әрекетіне, Қазақ өлкесін басқаруды ниет еткен революциялық комитеттің жұмысына көңілі толмайды. Жариялы ұран мен нақты практика арсында жер мен көктей айырмашылық бар екенін көреді. Содан 1920 жылғы 17 мамырда Мәскеуде пролетариат көсемі, предсовнарком Владимир Ильич Ленинге арнайы хат береді.
Бұл қазақ тіршілігіне күштеп таңылған советтік биліктің неоимпериялық сипатын әшкерелеп, оны түзетудің жолын нұсқаған, содан бері 100 жыл өтсе де қорытқан ойлары өзектілігін жоймаған, тіпті бүгінгі саяси элитаның да мұқият оқып, зерделеп, басшылыққа алуына тұратын өте кемелеңбек еді.
Мұнда Ахаң Қазревкомның он айдан бері «ештеңе тындырмағанын» айтады, нәтижесіздіктің негізгі екі себебін атайды. Бірінші себеп ретінде – Қазақ өлкесін басқаруға қойылған Орталық өкілінде де, Орталықтың өзінде де қазақ мәселесі жөнінде айқын көзқарас, өлкенің әлеуметтік жағдайының ерекшеліктерін елеп-ескеретін бағыт-бағдар жоқтығын айтады. Екіншісі себеп – Орталық өкілі мен халық арасында өзара сенімнің жоқтығы дейді.
Сосын Ресей патшалығы негізгі халқының қолымен «қазақтарды ғасырлар бойы тонап, езгіге салып келгенін» Лениннің есіне салып, енді осы негізгі халықтың пролетариаты өзін «кешегі қаналған халықтардың мойнына мініп, құлдыққа салғысы келетін жаңа мырзалар емес, қайта, оларды азат етуші екенін» іспен дәлелдеп, көрсетуге тиіс дейді. Алайда «жергілікті коммунист жолдастар қазақтарды ешнәрсе түсінбейді деп ойлайды, қитұрқы, айлалы саясатқа салып, еңбекші қазақ халқына олардың тұрмысын советтік негізде құруға туысқандық көмек берудің орнына, әртүрлі қулықтар арқылы өздерінің үстемдіктерін көрсетіп отыр» деп, қолданыстағы іс-дағдыны әшкерелейді.
Осындай кейіптегі бүгінгі орыстар «өздерін интернационалист-коммунист» деп әспеттегенмен, ғасырлар бойы патша үкіметінің айлалы саясатын бастан кешіп келе жатқан өзге текті ұлттар сеніміне кіре алмайды деп мәлімдейді. Айла-шарғылы саясатпен көмкерілген алдамшы үміт ұзаққа апармайды, патша өкіметі кезіндегідейқанауға, озбырлыққа деген іштей өшпенділік пен жиіркенішке тұнған қазақтардың наразылығын арттыра түседі дейді.
Мұндайды болдырмау үшін совет өкіметіне екі жолдың бірін таңдауы керек, бірі – «барлық жерде патша губернаторлары мен генерал-губернаторларының орнына жаңа диктаторлар тағайындау», екіншісі – «қазақтың еңбекші халқының сеніміне ие болу». Бірінші жолды таңдаған жағдайда советтік құрылыстың сәтсіздікке ұшырауы мүмкін, ал екіншісін таңдаса – жаңа құрылыстың іргетасы берік негізге қаланатын болады деп,оны Ленинге былай түсіндіреді: «қазақтардың арасында халқы толық сенетін және жазатайым жаңылса да, өз халқын ешқашан да жеке басының игіліктері мен пайдасын көздеп саналы түрде сатып кетпейтін зиялылардың белгілі бір бөлігі бар. Қазақтардың сеніміне ие болғысы келетін орыс пролетариаты үшін ең төте жол осы зиялылар арқылы өтеді. Бірақ бұл үшін осы зиялыларға Совет өкіметі сенім көрсетуі керек».
Алайда Ахмет Байтұрсынұлы мұның қиын екенін айтады. Өйткені шет аймақтарда «судай таза интернационалистер» жоқтың қасында дейді.«Өздерін интернационалистерміз деп атаушылардың көбі шын мәнінде националистер, империалистер» дейді. Бұған Ахаң шүбәланбайды.
Лениннің есіне большевиктер тарапынан әбден мойындалған белгілі жәйтті салады: күні кешегі патшалықта орыстар бұратаналарға ойына келгенін істегенін, ал бұратаналарда ешқандай құқ болмағанын, қылмыс жасады деп айыпталған бұратаналарды патша әкімшілігінің дәлелсіз-ақ қатаң жазалай бергенін бүгінгі коммунистік билік даусыз факт деп мойындайды. Ендешеғасырлар бойы орыс халқының осы рухта, яғни бұратаналарға шексіз үстемдік ету рухында тәрбиеленіп келе жатқаны да даусыз факт ретінде мойындалуы тиіс деп есептейді Ахаң, Қазақ өлкесін басқару жөніндегі әскери ревком мүшесі, Ресей большевиктер компартиясының мүшесі коммунист Ахмет Байтұрсынұлы.
Ресейде коммунист көп, бірақ нағыз идеялық коммунистер өте аз, ал шет аймақтарда мүлдем жоқтың қасы деп біледі ол. Мұны да Халкомкеңес төрағасы Ленин жолдастың жадынан шығармағаны дұрыс деген ойдағы Байтұрсынов: сондықтан да «коммунист емес, бірақ адал ұлтшыл, зиялы қазақтарға Совет өкіметі толық сенуі тиіс, – деген пікірде, – өйткені олар халқын шын сүйеді, ұлттық мүдделеріне қол жеткізу мақсаты оларды Совет өкіметіне иек артуға мәжбүр етеді». Байтұрсынов екпін қоя айтады: пролетариат көсемі еш күдіктенбесін, қазіргі таңдаөз халқын азат етуді шын жүректен тілейтін «қазақ зиялылары Интернационалдан өзге жол таңдай алмайды». Ал өзара сенімге қол жеткізу үшін «алғашқы қадамды Совет өкіметі жасауы керек», бұл ойының дұрыстығын Ахаң хатында дәлелдеп жазады.
Екі жақтан да сенім болмайынша, Қазақ өлкесінде жұмыстың дұрыс жолға қойылуы мүмкін емес, мұны Қазревкомның Ахмет Байтұрсынұлы тікелей араласып келе жатқан 10 айдағы өмірі көрсетті. Байтұрсынұлы мынаған сенімді: «…қазақтардың нені қалайтыны белгілі, әрі онысы әбден табиғи нәрсе. Империализмнің сан ғасырлық езгісінде болып келген халық ең алдымен осы езгіден азаттық алуды ойлайды».
Ол осы пайымдарын пролетариат көсемі түсінуге және ескеруге тиіс деп санаған-тын, сол себепті ойларын хатында тарата жазған еді. Сосын тез жүзеге асырылуы қажет деп тапқан ұсыныстарын жеті тармаққа тұжырымдап тізіп берді. Әттең, оларды совет үкіметінің басшысы Ленин мен оның үзеңгілестері ескермеді.
Б.Қойшыбаев, жазушы, тарих ғылымдарының кандидаты